वर्तमान अवस्थामा सञ्चार माध्यमको भूमिका

टेकराज पन्थी ।
पत्रकार भनेको एक अखबारको सम्पादक वा लेखक हो भने पत्रकारिता भनेको पत्रकारको काम, समाचार सिक्ने, समाचार भेला गर्ने सम्झनु पर्दछ । यसरी पत्रकारिता भन्नाले सत्य तथ्य घट्नाहरूमा आधारित रहि विभिन्न सञ्चार माध्यमबाट आम नागरिकलाई जानकारी गराउनु नै पत्रकारिता हो । आजको युग विज्ञानको युग हो । विश्वमा घटेका हरेक घट्नाको जानकारी र विवरण तुरुन्तै विश्वको सबै कुनामा पुग्छ । संचारको माध्यमबाट पत्रकारको जनाकारीले नै सबै सामु पुर्‍याउन सकिन्छ ।

पत्रकारिता राज्यको चौथो महत्त्वपुर्ण अङ्ग हो । यसलाई राज्यको चौथो अंगको रूपमा राखिएको छ । सञ्चार भन्ने शब्दमा आम अर्थात अंगे्रजीको कम्युनिकेशनमा मास जोडिएर आमसञ्चार बनेको हो। ‘आम’को अर्थ धेरै भन्ने हुन्छ । अङ्ग्रेजीको मास शब्दले पनि धेरै वा भीड भन्ने नै जनाउँछ । जहाँ असंख्य मानिसहरू छन् भन्ने अर्थ दिन्छ। तसर्थ आमसञ्चारका साधनहरूले परापूर्वकाल देखि सुरुभएको भाषिक तथा मौखिक सञ्चार प्रक्रिया होस् वा आधुनिक पत्रपत्रिका, रेडियो, टेलिभिजन, इमेल, इन्टरनेट, फ्याक्स, सामाजिक सञ्जाल आदि जस्ता सबै सञ्चार साधनहरूलाई जनाउँछ। अघिल्लो चरण पहिलेको आमसञ्चार अन्तर्गत पर्योह भने त्यसपछिका नयाँ प्रविधिहरू विकसित आमसञ्चारका माध्यम अर्न्तगत पर्दछन् ।

एक व्यक्तिभन्दा बढी असीमित जनसमुदायका लागि जब कुनै माध्यमको सहायताद्वारा कुनै पनि विषयवस्तुलाई सन्देशको रूपमा प्रसारण, प्रक्षेपण गरिन्छ तब यस्तो प्रक्रियालाई आमसञ्चार भनिन्छ । निचोडमा आम सञ्चार भन्नाले अत्यधिक जनसमुदायलाई सञ्चार गराउने प्रक्रिया नै हो । कुनै विचार, भावना, सन्देश वा सूचनालाई सामूहिक रूपमा एउटाबाट अर्कोसम्म पुर्‍याउने काममा आमसञ्चारको प्रयोग भएको हुन्छ । आमसञ्चारको उद्देश्य भनेको कुनै विचार वा सन्देशलाई ती व्यक्तिसम्म पुर्‍याउनु हुन्छ, जसलाई त्यस्तो सूचना आवश्यक हुन्छ र यसबाट सबै व्यक्तिले त्यस्तो जानकारी लिन सक्छन् ।

आमसञ्चार भन्नाले नेपालमा भएका सबै आमसञ्चार माध्यम भन्ने बुझिन्छ । नेपालमा हाल पत्रपत्रिका, रेडियो, टेलिभिजन, चलचित्र, पुस्तक, इन्टरनेट, अनलाईन लगायतका सबै किसिमका आमसञ्चार माध्यमहरू सञ्चालनमा रहेका छन्। सामान्य अर्थमा सञ्चार भन्नाले दुई वा दुईभन्दा बढी व्यक्तिहरूका बीच सूचना, विचार, अनुभव, भावना आदिको विनिमय हुने र एकअर्कामा आपसी समझदारी कायम गर्ने प्रक्रियालाई बुझिन्छ। यसर्थ एकअर्काबीच सूचना, विचार धारणा जानकारी साटासाट गर्ने प्रक्रिया वा साझेदारी कायम गर्ने प्रक्रियालाई सञ्चारको अर्थमा बुझ्न सकिन्छ। सञ्चारको उद्देश्य कुनै भाव वा विचारको सम्प्रेषण गर्नु हो। तसर्थ सञ्चार मानव जीवनको लागि नभई नहुने कुरा हो। विकास र सुशासनका लागि प्राण अथवा अक्सिजन पनि हो । तसर्थ पत्रकारिताको इतिहास खोतल्ने क्रममा जब लिपिको विकास भयो । त्यसपछि मद्रण युगको आरम्भ भयो । लेखन मुद्रणको साथसाथै पत्रकारिताको इतिहास अघि बढेको हो । परापूर्वकालदेखि आज पनि सार्वजनिक वा महत्त्वका सूचनाहरू सर्बसाधरणलाई जानकारी दिन कटुवाल घोकाउने प्रचलन पनि पत्रकारिताको पूर्वाभ्यास हो ।

आजको पत्रकारिता वैज्ञानिक युगको सामुहिक देन हो । कागजको उद्योग, छापाखाना र अन्य छपाई उपकरणका संगमबाट अहिलेको पत्रकारिता चलिरहेको छ । मुख्य त छापाखानाको विकाससँगै पत्रकारिताको पनि विकास भएको मानिन्छ । विश्व पत्रकारिताको इतिहासमा नेपाललाई हेर्दा निकै नै पछि मात्र यसको विकास भएको देखिन्छ । नेपालमा छापाखानाको विकास पनि निकै ढिलो भएको हो । भारतमा भन्दा झन्डै तीन सयवर्ष पछाडी मात्र नेपालमा छापाखानाले प्रवेश गरेको देखिन्छ । भारतमा सन् १५५० मा प्रेसले प्रवेश पायो भने नेपालमा विसं १९०८ (सन्१८५१) मा तत्कालीन प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणा बेलायत भम्रणबाट फर्कदा फलामे हाते प्रेस ल्याए पछि मात्र विधिवत् रूपले प्रवेश पायो । यसैलाई हामीले गिद्धेप्रेस भनिन्छ । गिद्धको जस्तो पँखेटा र सो अंकित लोगो भएकोले गिद्धेप्रेस भनिदै आएको हो । फेरी पनि छापाखाना नभएकै समयमा पनि हस्त लिखित कतिपय पुस्तक तयार पारिएको पाइन्छ । यसपछिको अर्को छापाखानाको नाम हो “मनोरञ्जन छापाखाना”। गिद्धेप्रेस ल्याएको केही वर्षपछि यो प्रेस ल्याईएको थियो । यसरी सुरु भएको नेपाली मुद्रणकार्यमा नेपाली पत्रकारिताको प्रारम्भ भने मोतिराम भट्टद्वारा भएको मानिएको छ । साहित्यको माध्यमबाट नेपाली भाषाको सेवा गर्ने भट्टले वि।स।१९५० मा सुधासागरको प्रकाशन गर्ने प्रयत्न भयो ।

यसै बीच उनको १९५२ मा निधन भएपनि पण्डित नरराजहरूले १९५५ मा सुधासागर प्रकाशित गरे गरे । जुन नेपालबाट प्रकाशित पहिलो पत्रिका हो । यस अघि वि.सं.१९४२ मा“गोर्खा भारत जीवन” नामको पत्रिका मोतिराम भट्टले नै बनारसबाट प्रकाशन गरेका थिए । यस लगत्तै नेपाली पत्रकारिता सुरुवात र यसको विकासक्रम भएको देखिन्छ । यसरी हेर्दा नेपाली पत्रकारिताको प्रारम्भिक स्थल बनारसलाई नै सम्झनु पर्दछ । नेपालमा जंगबहादुरले बेलायतबाट प्रेस ल्याएको झण्डै ५० वर्षपछि मात्र पत्रिकाको प्रकाशन भएको पाईन्छ।“सुधासागर”पछि नेपालबाटै नेपाली भाषामा प्रकाशित दोस्रो पत्रिका “गोर्खा पत्र” हो । यो सन् १९०१मा प्रकाशित भएको थियो । बिक्रम सम्बत १९०८ मा जंगबहादुरले बेलायतबाट ल्याएको गिद्दे प्रेस नै नेपालमा पहिलो छापाखाना मानिन्छ। यो छापाखाना धेरै वर्ष पछि मात्र प्रयोगमा आएको थियो । यो छापाखाना स्थापना भएपछि नेपालको मुद्रण क्षेत्रमा क्रान्ति आएको मानिन्छ ।

नेपालको इतिहासमा रेडियोले आमसञ्चारको क्षेत्रमा ठूलो क्रान्ति ल्याएको पाइन्छ । विक्रम सम्बत २००७ को क्रान्तिका समयमा नारदमुनी थुलुङको नेतृत्त्वमा पूर्वी नेपालको पहाडबाट प्रजातन्त्र रेडियोको नाममा रेडियो प्रसारण भएको थियो । पछि विराटनगरमा पनि अर्को रेडियो सञ्चालन भएको थियो । तारिणीप्रसाद कोइरालाले नेतृत्त्व गरेको त्यो रेडियोले पनि राणा विरोधी क्रान्तिलाई मुख्य रूपमा प्रचार गरेको थियो । प्रजातन्त्रको स्थापना पश्चात वि.सं. २००७ चैत्रमा त्यही उपकरण ल्याएर काठमाडौँबाट नेपाल रेडियोको स्थापना गरिएको थियो । जुन अहिले सरकारी सञ्चार माध्यम रेडियो नेपालको रूपमा सञ्चालित छ । सुरूमा सर्ट वेभमा प्रसारण सुरू गरेको रेडियो नेपालले अहिले मिडियम वेभ र एफ एमबाट प्रसारण गर्ने गर्दछ। त्यस बाहेक देशभर करिव ३०० वटा एफ एम रेडियो स्टेशनहरू सञ्चालनमा रहेका छन् ।

नेपालको टेलिभिजनको इतिहासमा वि.सं. २०४१ मा नेपाल टेलिभिजनको स्थापना भै पहिलो टेलिभिजनको रूपमा सञ्चालित छ । यो सगै हाल करिव ११७ च्यानल रहेको पाइन्छ । यसै गरी नेपालमा धेरै अनलाइन पत्रकारिता पनि सञ्चालनमा रहेका छन्। प्रारम्भमा सीएनएन, बीबीसी तथा अन्तराष्टि सञ्चारमाध्यममहरू धेरै अगाडि नै अनलाईन संस्करणमा गएतापनि नेपाल पनि यसमा त्यत्ति पछाडि भने देखिंदैन । १९९३ वाट अनलाईन पत्रकारीताको विकासले तिव्रता पाएको थियो। नेपालमा पनि सन १९९५ मै अनलाईन पत्रकारीताको प्रारम्भ भइसकेको थियो । नेपालमा अनलाईन पत्रकारीताको प्रारम्भ गर्ने पहिलो संस्थाको रूपमा मर्कन्टाइलको नाम इतिहासको पानामा दर्ता छ । उसले सन् १९९५ मा साउथ–एसिया डट कम मार्फत मर्कन्टाइलले कान्तिपुर पब्लीकेशन हाउसको अङ्ग्रेजी दैनिक दि काठमाडौँ पोस्टलाई आफ्नो साइटमा राखेर अनलाईन पत्रकारीताको प्रारम्भ गरेको थियो।

अहिले अनलाईनहरु करिव २४७३ भन्दा धेरै नै भइसकेका छन् । setopati.com र pahilopost.com ले अनलाइन पत्रकारितामा नयाँ धार सुरु गरेका हुन्। आफै रिपोर्टर राख्ने देखि बाइलाइन राखेर समाचार लेख्ने काम यी अनलाइनले सुरु गरेका हुन् । ekantipur.com, nagariknews.com, onlinekhabar.com, stimnews.com, ratopati.com, radiosarangi.com, mayadevionline.com, kakharanews.com, osnepal.com.himalpost.com, lumbinikhabar.com, palikakhabar.com, globleaawaz.com, prasashan.com लगायतका करिव २४७३ भन्दा धेरै अनलाईनहरु सन्चालनमा रहेका छन् । बिटमा आधारित रहेर अनलाइन सञ्चालन गर्ने लहर समेत नेपालमा चलेको छ। पछिल्लो समय विशेष गरी आर्थिक बिटका राम्रा अनलाइन समेत संचालनमा आएका छन् । नेपालको आर्थिक अनलाइन न्यूज पोर्टलमा बिजशाला डटकम (bizshala.com) ले नयाँ धारको सुरुवात गरेको मानिन्छ । यस्तै, महिलाहरूको मात्र समाचार प्रकाशन गर्ने फरक उद्देश्य राखेर नेपालबाटै पछिल्लो समय नेप्लिज वुमन डटकम (Nepalesewomen.com) नामको अनलाइन पोर्टल समेत प्रकाशन भएको छ । त्यसैगरी जलश्रोतलाई प्राथमिकतामा राख्दै, खानेपानी, सिँचाई र जलविद्युतको क्षेत्रलाई आफ्नो मु्ख्य विषय वनाउँदै जलसरोकार डटकम (www.jalsarokar.com) ले विकास पत्रकारिताको फरक सुरुवात गरेको पाइन्छ ।

यसै गरी नेपालमा हाल नेपाली ब्लग साईटहरू पनि धेरै खोलिएको पाइन्छ। नेपालमा ब्लग साइटहरूमा समाचारको निकै बाहुल्य रहेको छ । कतिपय ब्लग साइटहरू त समाचार साइटले जस्तै समाचार मात्र पस्किन्छन् । त्यसैले ब्लगहरू पनि नेपालमा समाचारका माध्यम बन्न थालेका छन् । यद्यपि ब्लग समाचार साइट होइन । ब्लग व्यक्तिले आफ्नो दैनिकी लेखेर वेवमा प्रकाशित गर्ने पद्दति हो । ब्लगलाई सरल भाषामा भन्दा वेब(लग शब्दबाट ब्लग बनेको हो । विभिन्न सञ्चारकर्मी, भाषाकर्मी आदिले ब्लग सञ्चालन गरेका छन् । जस्तै www.trpanthi.com.np पनि ब्लक साइट हो ।

मिडियालाई समाजको ऐना भनिन्छ । समाजको चरित्र र स्वरुप जस्तो छ त्यस्तै प्रतिरुप मिडियामा प्रतिबिम्बित हुन्छ । तर मिडिया समाजको ऐना मात्रै होइन समानता, सुशासन र न्यायका लागि सकारात्मक गोरेटो पहिल्याउने समाजको पथ प्रदर्शक पनि हो । मिडियाले यथार्थको प्रतिनिधित्व मात्र गर्दैन भविष्यमा देख्न चाहेको संसार र समाजको पुनः निर्माण पनि गर्छ । मिडियाको मुख्य उद्धेश्य भनेको समाजमा घटित घटना, समस्या, सम्भावनाको खोजी गर्दै समाचारको माध्यमबाट सूचना प्रवाह गर्नु नै हो । मिडिया वा सञ्चार माध्यमले सूचना प्रवाहसँगै शिक्षा र मनोरञ्जन पनि प्रदान गर्दछ । मिडियाले निरन्तर रुपमा प्रदान गर्ने सूचना, शिक्षा र मनोरञ्जनले प्रस्तुत विषयका सन्दर्भमा आम नागरिकको विचार निर्माण हुन्छ । कतिपय सन्दर्भमा सकारात्मक र कतिपय अवस्थामा मिडियाकै प्रस्तुत विषयका आधारमा नकारात्मक जनमत पनि बनिरहेको हुन्छ । यो मिडियाले प्रस्तुत गर्ने विषयवस्तुमा भर पर्ने विषय हो । मिडियाबाट प्रवाहित विषयवस्तुले आम नागरिक र सामाजिक जीवन वा मानव जीवनमा प्रत्यक्ष रूपमा प्रभाव पारिरहेको हुन्छ ।

मिडिया अर्थात सञ्चार माध्यम र समाज एकअर्कासंग अन्तर सम्बन्धित भएपनि यिनिहरुको विचमा तात्विक भिन्नता भने पाइन्छ । समाजविना सञ्चार र सञ्चारबिना सार्थक समाजको परिकल्पना २१ औं शताब्दीमा असम्भव जस्तै हो । परम्परागत मान्यताका आधारमा सञ्चार भनेको विचारको आदानप्रदान हो । विचार र सुचना फरक विषय हो । विचार कुनै अमुख व्यक्तिको धारणा हो भने सूचना सबैका लागि हो । जसको सदुपयोग आवश्यकतामा निर्भर रहन्छ । सुचनाको प्रवाह हुने माध्यम भनेको मिडिया मार्फत हो । प्रविधिको तिव्र विकास भइरहेको पछिल्लो समयमा छापा माध्यम वा इलेट्रोनिक माध्यमबाट सन्देशको प्रवाह गरिन्छ । यसलाई आमसञ्चारको माध्यम पनि भन्ने गरिन्छ । वरिष्ठ सञ्चारबिद डेनिस मक्वाइलका अनुसार, “आम सञ्चारका माध्यम भन्ने शब्दावलीले छोटो समयमा लामो दूरीसम्म तथा धेरै प्रापकहरु संग सञ्चार गर्न सकिने संगठित साधनहरुलाइ बुझाउँदछ” भनेका छन् । मिडिया बिभिन्न प्रकारका रहेका छन । छापा माध्यम, बिद्युतीय माध्यम, रेडियो, टेलिभिजन, अनलाइन, मिडियाका प्रकार फरक भएपनि प्रत्येकको उद्देश्यमा एकरुपमा पाइन्छ । सञ्चार माध्यम वा मिडियाको कार्य भनेको समाजलाई सहि, तथ्यपरक र विश्वसनीय सुचना प्रवाह गर्दै ज्ञान दिनु वा चेतनाको विकास गर्नु हो । मिडिया लोकतान्त्रिक समाजको पहरेदारको रुपमा रहेको हुन्छ । राज्यका तीन महत्वपूर्ण निकाय न्यायपालिका, कार्यपालिका र व्यवस्थापिकालाई बर्दी बिनाको प्रहरीको रुपमा मिडियाले नियालीरहेको मात्र हुँदैन गलत पात्र र प्रवृति विरुद्ध खबरदारी पनि गरिरहेको हुन्छ । मिडियाले समाजका समस्या उद्घाटित मात्रै होइन न्यायका लागि मार्ग प्रशस्त समेत गर्दछ । रेखाचित्रबाट हेर्दा मिडिया र समाज बिचको सम्बन्धलाई धेरै कोणबाट हेर्न सकिन्छ ।

समाज भनेको निश्चित क्षेत्रभित्र निश्चित मुल्य मान्यतासहित बनेको मानव सम्बन्धको जालो हो । मानिस सामाजिक र चेतनशिल प्राणी भएकाले सधै नयाँ कुरा जान्न र सुन्न उत्सुक हुन्छ । मानिसको यहि उत्सुकता, कौतुहलता मेटाउने काम मिडियाले गर्ने गर्दछ ।

एक्युरेसी अर्थात वास्तविक सत्य, ब्यालेन्स अर्थात सन्तुलन र क्रेडिटिबिलिटी अर्थात विश्वसनीयता सञ्चार माध्यम वा मिडियाका मूल मन्त्र र मान्यताहरू हुन् । सञ्चार माध्यमले आफूले सम्प्रेषण गरेका समाचारलाई यिनै तीनवटा आधारमा विश्लेषण गर्न सक्नुपर्दछ । यी तीन तत्व भएको समाचार नै वास्तविक समाचार हो । जो पूर्वाग्रही वा अनुमानमा आधारित हुँदैन । कुनै पनि सूचना वा समाचारमा यी तथ्य बङ्या आइएको छ वा समावेश गरिएको छैन भने त्यो समाचार नभएर विचार हुन जान्छ । जुन सूचनाको विश्वसनियतामा शंका गर्ने प्रशस्त आधार हुन्छ । समाजमा नयाँ र ताजा घटनाहरु पस्कनुका साथै समाजमा घटिरहेका कुरीति, हिंसा, अपराधका बिरुद्ध आवाज उठाउने काम पनि मिडियाले गरिरहेको हुन्छ । राज्य र जनता बिचको पुल ९सम्बन्ध०मिडियाले निभाइरहेको हुन्छ ।

सञ्चार वा मिडियाकै माध्यमबाट धेरै विषयमा समाजका हित र न्यायका विषयमा काम गरिरहेको पाइन्छ । तथापी कहिले ब्यक्तिगत स्वार्थ त कहिले राजनैतिक प्रभावबाट सञ्चारक्षेत्र प्रभावित भएको पनि पाइन्छ । समाजमा सुशासनका लागि वकालत गर्ने मिडिया समाज प्रति जिम्मेवार बन्न नसक्दा दण्डहिनता र कुशासन हावी हुन्छ । कुशासन र दण्डहिनता हावी भएको ठाउँमा न्यायमा सबै क्षेत्र तह र तप्काको समान पहुँच हुन सक्दैन । मिडियाले समाजका समस्याहरु जस्ताको त्यस्तै दर्शाउने भएकोले यसलाइ समाजको ऐना पनि भन्ने गरिएको हो । आज मानिसहरु जब मिडिया मार्फतको सुचनामा निर्भर छन । तब यसको क्षमतामा पनि बृद्धि हुनु स्वभाविक हो । तर मिडिया राजनीतीग्रस्त हुनु, मिडिया मार्केटफोर्स हुनु र मिडियामा संलग्न ब्यक्तिहरुको निहित स्वार्थ हुनु जस्ता कारण मिडियाले कतिपय सुचनालाइ अवास्तबिक रुपमा प्रस्तुत गरिदिदा सञ्चारको विश्वसनियतामा बेलाबेला प्रश्न उठ्ने पनि गरेको छ । सत्यता, सहनशीलता जस्ता कुरालाई आधार बनाएर पनि आफ्नो पहिचान, अस्तित्वको रक्षा र आफ्नो महत्व स्थापित गर्न सकिन्छ । समाजलाई पित पत्रकारिताबाट होइन यथार्थताबाट समाचार सम्प्रेषण गर्नु असल पत्रकारिताको धर्म र दायित्व हो भन्ने विषय सवै पत्रकार एवं सञ्चारकर्मीले बिर्सिनु हुदैन ।

नेपालको वर्तमान सन्दर्भमा तीव्र विकास भएका सञ्चार माध्यमहरु धेरै हदसम्म सजिलो सूचनाका श्रोत बनेका छन् । अहिले सामाजिक सञ्जालको लहर चलेको छ । हरेक व्यक्ति आफैंमा सूचनाको श्रोत बनेका छन् । यसका धेरै सकारात्मक पक्षहरु छन् । कतिपय व्यक्ति वा संस्थाले भ्रमको खेती गर्नका लागि मात्रै सञ्चारमाध्यमको प्रयोग गर्ने गरेका उदाहरण छन् । व्यक्तिगत फाइदा र स्वार्थको लागि समाचार बनाएर मिडियामार्फत समाजमा भ्रम फैलाउनेहरुको पहिचान गरेर सभ्य समाज निर्माणको जिम्मा कसले लिनेरु भन्ने प्रश्नको उत्तर पाउन कठिन छ । मूलतः समाजमा मिडियाका दुइ आयाम रहेका छन । एउटा पेसा र अर्को ब्यवसाय । तर यसको प्रमुख कार्य जनसमुदायको सेवा गर्नु नै हुनु पर्दछ । मिडिया आफैमा एउटा ब्यवसाय भएकाले यसले पनि नाफा कमाउनु पर्दछ, अन्यथा यो बजारमा टिक्न सक्दैन । तर अर्का तिर यसको विकास नै जनतालाइ सुसुचित पार्नु हो । यदि सुचनाको प्रवाह गर्ने आफ्नो दायित्व मिडियाले पुरा गर्न सकेन भने यसको औचित्य माथि प्रश्न चिन्ह खडा हुनेछ । समाजको पहरेदारी गर्न विकास भएका मिडियाले समाजको अहित हुने कुरा गर्नु हुदैन ।

चाहे लाखौको फाइदाको कुरा किन नहोस । उदाहरणका लागि, बियर, रक्सीको बिज्ञापन दिदा मिडियालाई आर्थिक लाभ त हुन्छ, तर त्यसबाट समाजलाइ अहित हुने गर्दछ । त्यसैले मिडियाले त्यस्ता कुराको प्रचारप्रसार गर्न विशेष ध्यान दिनु पर्दछ ।
तर, समाजमा टिक्न, समाजमा बिक्न अनि समाजमा बिश्वास कायम गर्न मिडिया समाज प्रति उत्तरदायी बन्नै पर्छ । अन्यथा मिडिया जनताको आवाज होइन, प्रोपागान्डा साबित हुन्छ । त्यसैले सत्य,तथ्य र वास्तविक सूचना प्रवाह नै मिडीया वा सञ्चार माध्यमको धर्म हो । आफ्नो यो आधारभूत मान्यताबाट सञ्चार माध्यम चिप्लीयो भने समाजको पहरेदारको भूमिकामा त्यो मिडिया हुन सक्दैन । अझ लोकतान्त्रिक शासनव्यवस्था भएका मुलुकमा न्याय, सुशासन र सम्वृद्धिका लागि त मिडियाको ठुलो भूमिका हुने गर्दछ । नेपाली समाज बहुलवादी छ । संविधानले हरेक नागरिकको स्वतन्त्रताको ग्यारेन्टी गरेको छ । मुलुकमा प्रेस स्वतन्त्रता छ । सहि सूचनाको सम्प्रेषण नहुँदा एउटा सानो गलत सुचनाले एकैछिनमा ठुलो रुप लिन सक्छ । त्यो एक गलत सूचनाले कतिपयको व्याक्तिगत वा सामाजिक, संस्थागत जीवन चरित्र नै समाप्त हुनसक्छ । यसका लागि मिडियामा नकारात्मक कुराहरु फैलाउने प्रक्रिया रोक्नको लागि राज्यले बलियो संयन्त्र निर्माण गर्नुपर्छ र मिडियाहरूबाट पनि राज्यलार्इ सकारात्मक सहयोग गर्नु पर्दछ ।

राजनीतिक संकिर्णता, अस्तव्यस्तता, अराजकता, निहित स्वार्थजस्ता कारणले मिडिया क्षेत्र दलदलमा भासिएको छ । तथापी सबै मिडिया वा सञ्चार माध्यम गलत बाटोमा छन भन्ने होइन । सकारात्मक समाचारलाई प्राथमिकता दिएमात्र सभ्य समाजको निर्माणमा सञ्चार माध्यमले टेवा र्पुयाउन सक्छ । पछिल्लो समयमा हरेक नागरिक जसको ईन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालमा पहुँच छ, यस्ता समाचारहरु सेयर गर्नु भन्दा पहिला धेरै आयामबाट सोच्न जरुरी पनि छ । पहिलो विषय समाचारमा सत्यता हुँदाहुँदै ’निस्पक्षता’ छ की छैन रु त्यो पक्ष केलाउन जरुरी छ । दोश्रो समाचारको उद्देश्य सामाजिक मेलमिलापमा आधारित छ या सामाजिक बेमेलमा आधारित छ भन्ने सोचेर सेयर वा ’सिफारिश’ गर्ने निर्णय गर्नुपर्छ ।

कतिपय समाचारले समाज बनाउने भन्दा पनि भाड्ने तत्व हावी वा नियोजित रुपमा ‘पित’ पत्रकारिताका रुपमा त्यो देखिन्छ । हाम्रो समाजमा धेरै विचारहरुको घुलमिल छ । सबैलाई आफ्नो विचारको, अस्तित्वको रक्षा गर्ने व्यक्तिगत चुनौती पनि छ । तर, आफ्नो विचारको अस्तित्व कायम राख्नको लागि नकारात्मक कुराहरु भ्रम, संकीर्णता आदिको साहारा लिनु राम्रो होइन । सत्यता, सहनशीलता जस्ता बिषयलाई आधार बनाएर पनि आफ्नो पहिचान, अस्तित्वको रक्षा र आफ्नो महत्व स्थापित गर्न सकिन्छ । मुलुकमा व्याप्त अस्तव्यस्ता, दण्डहिनता, मानवअधिकारको रक्षा सुशासन, कर्तव्य र अधिकारको बोध मिडियाले नै गर्ने हो । लोकतन्त्रमा सहि सूचना पाउनु पनि नागरिकको अधिकार हो । त्यसैले आमसञ्चारका माध्यम नागरिकहरूको सूचनाका स्रोत हुन् । पछिल्लो समय सामाजिक सञ्जाल पनि सूचनाका राम्रो माध्यम बनेका छन् । सहि सुचना नै सञ्चार माध्यमको प्रमुख व्यापार हो । सेवा भनिए पनि सञ्चार माध्यमले बिक्री गर्ने त्यही सूचना हो । नागरिकहरू सूचनाका उपभोक्ता हुन् । सूचना खरिद गरेर नागरिकहरू लाभान्वित हुन्छन् । सूचना बेचेर सञ्चार माध्यम चल्छन् । पत्रपत्रिका, रेडियो, टेलिभिजन, अनलाइन पोर्टल सबैबाट पाउने सूचनाका लागि नागरिकहरूले पैसा तिर्नुपर्छ । विधाअनुसार पैसा तिर्ने तरिका र माध्यम फरक हुन सक्छन् । त्यसैले मिडियाले दिने सुचना कस्तो हुने, त्यसले समाजमा पार्ने प्रभाव वा असर कस्तो हुन सोच्न जरुरी छ ।

अन्त्यमा, मानिसको उत्सुकता, कौतुहलता मेटाउने काम मिडियाले गर्ने गर्दछ । त्यसैले वास्तविक वा सत्यता, सन्तुलन र विश्वसनीयता सञ्चार माध्यम वा मिडियाका मूल मन्त्र र मान्यताहरू हुन् । सञ्चार माध्यमहरूले आफुले सम्प्रेषण गरेका समाचारलाई यिनै तीनवटा आधारमा विश्लेषण गर्न सक्नुपर्दछ । यी तीन तत्व भएको समाचार नै वास्तविक समाचार हो । जो पूर्वाग्रही वा अनुमानमा आधारित हुँदैन । कुनै पनि सूचना वा समाचारमा यी तथ्य बङ्ग्याइएको छ वा समावेश गरिएको छैन भने त्यो समाचार नभएर विचार हुन जान्छ । त्यसैले सञ्चार माध्यमबाट प्रशारित सूचनाहरूलाई असल पत्रकार एवं सञ्चारकर्मीहरूले आफ्नो धर्म, कर्तब्य, दायित्व र मर्मलाई ध्यान दिएमा मिडियाको गरिमा बढ्ने, समाजलाई सहि मार्गमा लैजान सकिने, पित पत्रकारिता निर्मूल हुने, कुरिति, कुसंस्कार हट्ने, सेवा प्रवाहमा सुशासन र पारदर्शिता कायम भई भ्रष्ट्राचार नियन्त्रण हुने, सुसभ्य र परिष्कृत समाज निर्माण गरी आमसञ्चारका माध्यमबाट आर्थिक सामाजिक रूपान्तरण भै समुन्नत समाजबाट समृद्ध नेपाल बनाउनेमा विश्वास गर्न सकिन्छ ।

(लेखकः बुटवल उपमहानगरपालिकाका प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत हुनुहुन्छ।)